Het Griekse eiland Chios is een open deur naar de EU

Dit stukje Griekse zee is een blauwe idylle. Maar aan de overkant, bij de Turkse kust die je helder ziet liggen, maakt de harde westenwind hoge golven. Te hoog voor de mensensmokkelaars om hun bootjes met vluchtelingen in zee te duwen en de reis naar het Griekse eiland Chios te wagen.

„Met deze winden komen ze niet”, zegt overste Christos Fragkias van de Griekse kustwacht. Woensdag tot donderdagmiddag: 0 bootjes. Maar zodra de wind draait of gaat liggen komen ze alsnog, in dubbele hoeveelheden. Op de zeekaart aan de muur van zijn kantoor in de haven van Chios wijst Fragkias de kortste routes over de zeestraat aan: zes mijl, een dikke tien kilometer. „Hier en hier en hier”, zucht hij.

De strandjes van Chios liggen vol met stukgesneden rubberboten en reddingsvesten die de naam niet verdienen, allemaal haastig in elkaar geplakt in illegale werkplaatsen aan de Turkse overkant. Begin deze week landden er na een stormachtige periode binnen 24 uur 1.500 mensen op Chios. In januari 2015 waren het er in totaal 6.500. In dezelfde maand van dit jaar al dubbel zoveel. En dat terwijl het nog winter is en tienduizenden nieuwe vluchtelingen dringen aan de Turks-Syrische grens.

Dat de buitengrens van de Schengenzone hier een open deur is, is een open deur. Als die grens niet beter wordt gecontroleerd, dreigt de Europese Unie te bezwijken onder de vluchtelingen. Om te beginnen zullen de paspoortvrije binnengrenzen, kroonjuweel van de EU, ophouden te bestaan.

Chios, een vakantie-eiland met een ruig binnenland en slordig-pittoreske haventjes, lag deze week in de frontlinie van een reeks initiatieven waarmee Europa het tij hoopt te keren.

Hoofdlijnen

Temidden van alle politieke ruis zijn een paar hoofdlijnen zichtbaar. Een: Turkije moet de stroom uitreizigers eindelijk stelpen. Twee: Griekenland moet degenen die Europa toch weten te bereiken strenger scheiden in kansrijke en kansarme asielzoekers, in plaats van iedereen door te wuiven, zoals nu gebeurt. En drie: illegale migratie is alleen te beheersen als er ook een legale route is; het ‘plan-Samsom’ – alle vluchtelingen terugsturen naar Turkije en van daaruit 250.000 mensen jaarlijks legaal naar Europa laten komen – is een poging daartoe.

Bondskanselier Merkel, die onder enorme druk staat, slaagde er deze week in de NAVO ervan te overtuigen in de Egeïsche Zee te gaan patrouilleren in de hoop smokkelaars te ontmoedigen. Het geeft de Europese Unie ook een betere kans om af te dwingen dat het Turkije van president Erdogan – geen EU-lid, wel NAVO-partner – zijn belofte nakomt om vluchtelingen tegen te houden in ruil voor drie miljard euro aan Europese steun.

Griekenland op zijn beurt hangt een schorsing uit Schengen boven het hoofd, oordeelde de EU deze week. Het heeft drie maanden de tijd om de vluchtelingenstromen beter te kanaliseren. Lukt dat niet, dan komt de nieuwe buitengrens van de Unie te liggen aan de Macedonische grens. Dan verandert het land in een „schaapskooi voor vluchtelingen”, schreef de Griekse krant Kathimerini.

De autoriteiten nemen dat vooruitzicht ernstig, zoals blijkt uit de versnelde inrichting van een aantal zogeheten ‘hotspots’, centra waar migranten efficiënt kunnen worden geregistreerd en beoordeeld. Een daarvan verrijst nu in de heuvels achter het vliegveldje van Chios. Betonvloertjes worden gestort, monteurs leggen de laatste hand aan rijen hagelwitte containerwoningen met douches en stapelbedden; onderdak voor 1.200 mensen.

Zondag wordt ‘kamp Vial’ opgeleverd. Over een paar weken kan het operationeel zijn en het huidige geïmproviseerde registratiecentrum in Chios-stad [zie kader] vervangen. Op langere termijn kunnen die kampen – er komen er vijf – gaan functioneren als uitzetcentra voor afgewezen asielzoekers. De rollen scheermesjesdraad die er klaarliggen zijn niet alleen om mensen buiten te houden.

Veilige landen

Maar zover is het nog niet. De grens is niet hard, Chios is een doorgeefluik: alle vluchtelingen worden zo snel mogelijk per veerboot doorgeleid naar Athene. Twee keer per dag verzamelen ze zich op de kade. Als de ferry toeterend de haven uitdraait zie je hun blije gezichten boven de reling. Mensen uit landen die voor asiel in aanmerking komen en verder mogen reizen, zoals Syriërs. Mensen uit ‘veilige landen’ die de opdracht hebben gekregen binnen dertig dagen de Schengenzone te verlaten, maar die misschien nog op andere gronden aanspraak op asiel kunnen maken. En de evidente kanslozen.

De laatste twee groepen „zijn illegaal en eigenlijk zouden we ze in arrest moeten nemen”, zegt Yannis Louris, de Griekse politiecoördinator van dienst in het registratiecentrum in Chios. „Ze moeten terugkeren, omdat ze hier geen toekomst hebben, maar we laten die beslissing aan henzelf. Er is nog geen goede methode om dat te controleren.”

Intussen voelen veel Grieken zich machteloos en alleen: ze kunnen er ook niets aan doen dat migranten via hun grens reizen en worden er wel voor gestraft, vinden ze.

Overbelast Turkije

Turkije biedt al onderdak aan 2,5 miljoen vluchtelingen en is overbelast door de oorlog in Syrië en tegen de Koerden. Het hermetisch afsluiten van de lange, grillige kustlijn is onmogelijk. Honderden migranten verdronken vorig jaar op deze routes, dit jaar al meer dan honderd. Duizenden zijn gered, maar het maakt moedeloos te zien hoe ze het even later opnieuw proberen.

Maar de samenwerking met de Grieken zou, voorzichtig gezegd, beter kunnen. In theorie kan de Griekse kustwacht de Turkse collega’s rechtstreeks vragen vertrekkende bootjes te onderscheppen, zodra de Grieken die op hun radar zien. In de praktijk praat Chios niet met Izmir en Cesme, zegt kustwacht-overste Fragkias. Het gaat zo: „Wij moeten ons ministerie in Piraeus bellen. Dat belt met het Turkse ministerie van Defensie in Ankara. En zij bellen met hun kustwacht. Maar de Turken zorgen er wel voor dat ze er een paar uur overheen laten gaan, zodat ze zeker weten dat de bootjes Griekse wateren hebben bereikt en wij het mogen oplossen.”

De zeegrens, tot stand gekomen in 1922 na een bloedige oorlog en het uitruilen van bevolkingsgroepen (Chios heeft nog een oude moskee), hebben beide landen nooit werkelijk erkend. Ze liggen in elkaars territoriale wateren, vinden ze.

Is die alleenreizende jongen zonder papieren echt achttien?

De Grieks-Turkse argwaan hangt ook over de NAVO-operatie. Athene was sowieso tegen, alleen al omdat Ankara vóór was (in ruil voor AWACS-vliegtuigen bij de Syrische grens). En ze staan erop dat de NAVO-schepen zo dicht mogelijk onder de Turkse kust opereren. Griekse en Turkse schepen doen niet mee in het vlootverband. Omgekeerd kunnen de NAVO-schepen – vooralsnog drie fregatten – alleen monitoren; de twee kustwachten (en Frontex-schepen) moeten het werk doen: smokkelaars onderscheppen en bootjes terugsturen of assisteren in nood. Net als nu.

Over de Turkse smokkelaars maakt niemand zich illusies. Zij zullen hun inspanningen opvoeren om de mazen in het net te verkennen. Sowieso dringt de tijd. De NAVO-schepen zullen komende week ter plekke zijn en „dit is onze laatste kans”, zegt een Brusselse bron.

Bij het vallen van de schemering neemt de wind af. In Turkije steken drie bootjes van wal. Een paar uur later bereiken opnieuw 163 mensen Chios.