De sterke verhalen van Hannes Wallrafen

Hannes Wallrafen: Verhalen vertellen. Nederlands Fotomuseum, Witte de Withstraat 63, Rotterdam, t/m 4 juni. Open: di t/m zo 11-17u. Catalogus 39,95. Info 010 213 2011, www.nederlandsfotomuseum.nl

De entree van de grote zaal in het Nederlands Fotomuseum is ter gelegenheid van de expositie van Hannes Wallrafen geheel verduisterd met zwart papier en zwarte gordijnen. In de spelonk ertussen wordt een bandje afgedraaid waarop iemand zegt dat-ie inderdaad geen spat meer ziet.

Die stem is van de fotograaf, in 1951 geboren in Mönchen-Gladbach, sinds 1970 woonachtig in Amsterdam. Twee jaar geleden openbaarde zich bij hem een oogziekte en binnen een paar maanden was hij nagenoeg blind. Een drama.

Verhalen vertellen is een welgekozen titel die precies de motivatie verwoordt waarmee Wallrafen ruim dertig jaar lang heeft gefotografeerd. Hij begon met sociaal-documentaire reportages in dreigend zwart-wit, over krakers en krakersrellen, mijnstakingen in Engeland, rumoer in Chili, armoede in India, opkrabbelen in Vietnam. Later werd dat geënsceneerde maar daarom niet minder betrokken kleurenseries als Een Dagreis naar Macondo (geïnspireerd op de boeken van Gabriel García Marquez) en Van de Tijd en de Tropen waarin hij de bewogen geschiedenis van Honduras verbeeldde.

Uit zijn tientallen reportages en projecten zijn ruime selecties in de tentoonstelling verwerkt, keurig op chronologische volgorde. Er zijn vrolijke lichtbakken die hij maakte voor een school en vitrages die hij met foto’s van afscheidnemende mensen bedrukte voor een presentatie in de haven van IJmuiden. In een uit steigermateriaal opgetrokken bovenzaaltje worden de tableaux vivants vertoond die hij in 1995 op film zette voor een tentoonstelling over een eeuw sociaal-democratie in Nederland. Her en der liggen in vitrines de schetsboekjes waarin hij invallen noteerde en tekeningen maakte van de foto's die hem voor ogen stonden. Alles bij elkaar vormen ze ook een verhaal: het verhaal van een creatief bestaan als fotograaf.

Wallrafens overzichtstentoonstelling is bijzonder. Dat heeft niks met de omstandigheden en alles met zijn werk te maken. Want zijn tentoonstelling is niet alleen een persoonlijke geschiedenis maar in een en dezelfde beweging óók het verhaal van de Nederlandse fotografie van de afgelopen dertig jaar. Het verhaal dus van de geëngageerde sociaal documentaire fotografie, met veel trieste blikken, gebalde vuisten en donkere wolken. De beeldtaal tekent de tijd minstens zo scherp als het aanzien van het roerend en onroerend goed op die foto’s.

Halverwege de jaren tachtig werd die taal ingeruild voor een minder clichématig beeldgebruik. De fotografie werd toen speels; de werkelijkheid werd in scène gezet of gereconstrueerd aan de hand van al dan niet gemanipuleerde oude familiefoto’s. Deze ontwikkeling is kenmerkend voor een hele generatie fotografen, maar is bij weinigen zo scherp en helder als bij Wallrafen.

Wallrafen heeft van zijn overzicht geen ijdele compilatie gemaakt. Hij laat alles zien in de bijbehorende context. De vroege documentaire foto’s in de vorm van affiches en pagina’s uit kranten en tijdschriften, de latere foto’s soms opgeprikt met spelden of ingelijst. De wetenschap dat de maker het werk dat er hangt, zelf nooit meer zal zien, is een even pijnlijke als ontroerende gedachte.

Bij de ingang van de zaal hangen drie metersgrote kleurenfoto’s. Daar springt een paard over een tafel, komt een reuzengodin tevoorschijn uit een helder verlichte deur en liggen jutezakken stof te vangen in een verlaten magazijn. Ze zijn speciaal afgedrukt op flinterdun papier en zo tegen de ruwe muur geplakt: onder het het beeld tekent zich een landschap van bobbeltjes en putjes af. Braillefoto's, denk je dan even. Maar dat werkt natuurlijk niet.

Inmiddels heeft Wallrafen zich gestort op het maken van ‘audiofoto’s’: geluidsopnames van de wereld die zich op een geheel nieuwe manier aan hem is gaan voordoen. Hij blijft wat hij was: verhalenverteller.