‘We gebruiken de vrijheid van meningsuiting verkeerd’

‘Hè, wat, ik?” Filosoof Daan Roovers (48) was nogal beduusd toen ze eind vorig jaar te horen kreeg dat ze was verkozen tot de nieuwe Denker des Vaderlands. „Ik houd me al twintig jaar bezig met publieksfilosofie, maar wel altijd op de achtergrond. Mijn voorgangers zijn een stuk bekender. Dus waarom ik?”

Roovers, die publieksfilosofie doceert aan de Universiteit van Amsterdam, neemt vanaf april het stokje over van filosoof René ten Bos. Ze heeft lang getwijfeld of ze deze erebaan wel op zich moet nemen. „Ik heb twee opgroeiende kinderen. Die vinden al dat ik best veel weg ben. Dit gaat een hoop onrust geven, want er wordt van je verwacht dat je als ambassadeur van de filosofie zichtbaar bent. De vraag of ik Denker des Vaderlands wil worden, was dus ook een vraag aan het gezin. Uiteindelijk heb ik besloten het te doen, al was het maar omdat René dit zou hebben aangemoedigd.”

Ze doelt op ‘stand-up filosoof’ René Gude, haar collega en goede vriend die in 2015, twee weken voor het verstrijken van zijn termijn als Denker des Vaderlands, overleed aan de gevolgen van botkanker. Met Gude en een aantal anderen werkte Roovers jarenlang bij Filosofie Magazine en maakte ze, onder meer als hoofdredacteur, de filosofie toegankelijk voor een breed publiek. Zo introduceerden ze de Maand en de Nacht van de Filosofie, de Socrates Wisselbeker en de ‘Denker des Vaderlands’. Toen Hans Achterhuis in 2011 de eretitel als eerste kreeg toegekend, stond Roovers dan ook met een fles champagne bij hem op de stoep. Nu wordt ze het zelf.

Lees hier over het leven van René Gude: Hij leerde ons genieten door de dood in de ogen te kijken

Is dat niet een beetje raar? „Laat ik daar duidelijk over zijn. Ik heb mijzelf niet verkozen en ook zeker niet gesolliciteerd naar deze baan. Dit kwam als een complete verrassing.” De Denker des Vaderlands wordt iedere twee jaar benoemd door het bestuur van de Stichting Maand van de Filosofie. Dat gebeurt via een stemming onder zo’n twintig vakgenoten. „Vier jaar geleden, toen ik stopte als hoofdredacteur bij Filosofie Magazine, ben ik ook uit de stichting gestapt. Ik sta er nu los van.”

Wat wordt uw rol als Denker des Vaderlands?

„Ik wil hardop denken met anderen. Filosofie is geen elitaire studie, integendeel. Iedereen kan denken – en ik wil mensen oproepen om mee te denken over belangrijke kwesties. Op dit moment werk ik aan een proefschrift over publieke opinie. Hoe gaan we om met de vrijheid van meningsuiting? Leven we nog wel in het juiste democratische systeem? Wat is de invloed van sociale media op de publieke opinie? Daar wil ik het over hebben.”

Als de nieuwe Denker publiceert u een boekje. In ‘Wij zijn de politiek’ stelt u dat we op dit moment de vrijheid van meningsuiting verkeerd interpreteren. Kunt u dat uitleggen?

„Het recht op de vrijheid van meningsuiting is ontstaan in de achttiende eeuw. Het stond voor het politiek recht van de burger om zich, ten opzichte van de staat, uit te mogen spreken. Het ging er vooral om dat je, in alle vrijheid, iets kon zeggen over bestuurlijke kwesties die iedereen aangingen. Daarvoor was dus geen toestemming van de regering nodig, en de staat mag niet zomaar censureren. Maar tegenwoordig maken we meningen particulier. Mensen zien de vrijheid van meningsuiting als het recht om te beledigen – en om alles over iedereen te zeggen.”

Maar we zijn toch ook vrij om een ander te beledigen?

„Zeker. Je mag schelden of je ongefilterde mening spuien op Twitter. Maar waarom noem je dat vrijheid van meningsuiting? Iets wat privé is, wordt nu opgeblazen in de publieke ruimte. Je beroept je toch ook niet op de vrijheid van meningsuiting tijdens een burenruzie? Je belt toch ook niet met de politie als je man vreemdgaat?”

Kijk kritisch naar je eerste oordeel. Dat mag je nooit meteen als ‘waar’ aannemen

Daan Roovers

Wat is het gevolg?

„Als je voor conflicten tussen mensen onderling een beroep doet op de vrijheid van meningsuiting hol je de politieke dimensie ervan uit. Bovendien ontstaat er een publieke sfeer waarin iemand met een grote mond de meeste aandacht krijgt. Dat is nu niet alleen zo op sociale media, ook de traditionele media doen daar aan mee. Bij een praatprogramma heeft men liever een paar stevige opinies die botsen dan een genuanceerd gesprek. Het gevolg is dat de mensen die zich meer in het midden bevinden, zich niet meer gehoord voelen.”

Heeft u een oplossing?

„We moeten weer nadenken over de kwaliteit van het publieke debat. Meningsuitwisseling mag altijd, maar zomaar een voorkeur of smaak verkondigen is niet genoeg. Bij de vrijheid van meningsuiting hoort dat je je mening ter discussie kunt stellen. Je moet dus ook de moeite nemen om je mening te vormen. Bovendien hoort erbij dat iedereen kan deelnemen aan het gesprek. Bij die vrijheid hoort het idee van gelijkheid.”

We moeten meer tijd nemen om onze meningen te vormen, bedoelt u? Hoe dan?

„Door kritisch naar je eerste oordeel te kijken. Harm Boukema, bij wie ik filosofie in Nijmegen studeerde, zei ooit: ‘Filosofie is een strijd tegen de vooroordelen’. Dat vond ik een fantastische definitie. We oordelen allemaal, dat is normaal, want oordelen structureren hoe wij in het leven staan. Maar die primaire oordelen moet je wel nader beschouwen. Die mag je nooit meteen als ‘waar’ aannemen.”

Kunt u een voorbeeld noemen?

„Je kunt over de verkiezingsuitslag van vorige week denken: ‘Gatver.’ Of: ‘Wat heerlijk.’ Dat is een eerste reactie, maar belangrijker is: hoe hangt de politieke machtsverhouding samen met de publieke opinie? Als een dag voor de verkiezingen 40 procent van de kiezers zweeft, hoe kan je dan de dag erna zeggen dat de uitslag ‘de stem is van het volk’? Hoe goed is jouw stem vertegenwoordigd? Wat dat betreft hebben de populistische partijen de wind mee. Dat geldt ook voor de ‘gele hesjes’ in Frankrijk. Het zijn allemaal uitingen van mensen die vinden: naar mij wordt niet geluisterd.”

Is dat volgens u de reden dat Forum voor Democratie zoveel stemmen heeft gekregen?

„De populistische beweging vormt de keerzijde van de representatieve democratie. Omdat de vertegenwoordiging van onze burgers indirect is, ligt het gevaar op de loer dat die vertegenwoordiging niet goed is, dat er in feite sprake is van een oligarchie. Daar waarschuwde de Franse filosoof Rousseau al voor in de 18e eeuw. Dat is ook het thema van Thierry Baudet. Ik denk dat hij daarin geen ongelijk heeft. Misschien dat we lang tevreden waren met de manier waarop we door onze politici werden vertegenwoordigd, maar dat lijkt nu ten einde te komen.”

Lees meer over wat Daan Roovers eerder over Rousseau schreef: Wie zijn kind liefheeft, verdiept zich in de wereld

Dus u zegt dat Thierry Baudet gelijk heeft?

„Nou, hij heeft een juist probleem gesignaleerd, maar hij biedt geen oplossing. Forum voor Democratie geeft geen antwoorden op de huidige politieke onvrede, het is eerder een exponent van die onvrede. Ze beschouwen de huidige elite als het grootste probleem, maar hoe willen ze die oligarchie verbeteren? Volgens mij hebben ze geen idee. Dat lost Forum voor Democratie niet op door vaker een referendum uit te roepen. Bovendien is gelijkheid een grondwaarde van de liberale democratie. Ik betwijfel of dit in goede handen is bij Baudet, aangezien hij graag flirt met theorieën uit extreem-rechtse koker. Denk aan zijn opmerkingen over ‘ons boreaal Europa’.”

Werkt ons democratisch systeem dan nog wel?

„Het is hoog tijd voor vernieuwing. Hoe kunnen we ervoor zorgen dat het beleid een afspiegeling is van de opvattingen van de bevolking? Moeten we niet toch gaan denken aan directere vormen van democratie? Neem de deliberatieve democratie waar de Franse president Macron het sinds de opstand van de gele hesjes over heeft. Daarvoor hoef je het parlement niet af te schaffen, maar je laat wel grote groepen willekeurige burgers nadenken over belangrijke herverdelings- of rechtvaardigheidsvraagstukken.”

Lees meer over de filosofische invloeden op Thierry Baudet: ‘Verboden’ ideeën trekken hem aan

Kunt u een voorbeeld noemen?

„In Ierland heeft men in 2018 een referendum gehouden over abortus. De vraag was of het verbod op abortus moest worden opgeheven. Via een loting werden honderd burgers geselecteerd om na te denken over een wetswijziging. Die groep heeft met allerlei experts gesproken en vervolgens een wetsvoorstel gemaakt voor de legalisering van abortus onder bepaalde voorwaarden. Dat is via een referendum aan de bevolking voor gelegd. Het werd met een ruime meerderheid aangenomen.”

Dus dit werkt volgens u wel?

„Ik geef toe, zo’n proces is omslachtig en kost tijd en geld. Maar het is nodig. De politieke meningsvorming kan niet langer worden uitbesteed aan degenen met de grootste mond. Het politieke gesprek moet weer deel worden van ons leven.”