Direct naar artikelinhoud
ANALYSEDe ‘Grote Reset’

Het moet nu écht anders, vindt de elite. Wat zijn haar overwegingen?

Kim Putters.Beeld Ivo van der Bent / Matteo Bal

Als het aan de bestuurlijke elite ligt, komt Nederland duurzamer en inclusiever uit de coronacrisis, blijkt uit onderzoek in opdracht van de Volkskrant. Politiek en overheid moeten hierin het voortouw nemen. En de tijd dringt. 

Kraait er oproer bij de elite? Moet het allemaal anders? Is het tijd voor een ‘Great Reset’, zoals het her en der wordt genoemd  – een fundamentele economische en maatschappelijke omwenteling? Wie het oor te luisteren legt bij de elite, hoort opvallende geluiden. De coronacrisis ‘heeft de zwakke plekken in het weefsel van de samenleving genadeloos blootgelegd’, zij ‘verdiept scheidslijnen’ en laat zien ‘dat onze maakbare wereld wel degelijk grenzen heeft’.

Het zijn antwoorden uit de enquête die onderzoeksbureau I&O Research in opdracht van de Volkskrant hield onder vierhonderd leden van de bestuurlijke elite. Het onderzoek, ter gelegenheid van de vijftiende editie van de Volkskrant Top 200 van invloedrijkste Nederlanders, werd uitgevoerd in oktober, toen de tweede coronagolf net op gang kwam. De lijst wordt voor het tweede jaar op rij aangevoerd door Kim Putters, de directeur van het Sociaal en Cultureel Planbureau.

De enquête toont aan dat de coronacrisis ook voor de bestuurlijke elite de wereld op zijn kop heeft gezet. Niet alleen omdat zij het net als de minder bevoorrechte rest van Nederland ineens zonder feestjes en eetclubs moest stellen, maar ook omdat tijdens de pandemie, vrij naar Marx, ‘alles wat vaststaat, verdampt’. Bijna driekwart is door de crisis anders gaan denken: over kwetsbaarheden in de zorg en op de arbeidsmarkt, over de open economie, duurzaamheid, ongelijkheid, het belang van de publieke sector, de rol van de overheid en van Europese samenwerking.

De pandemie dwingt volgens velen tot een maatschappelijke herstart, de ‘Great Reset’. De term verwijst naar een plan dat Klaus Schwab, baas van het World Economic Forum (WEF), en de Britse prins Charles in mei lanceerden. Het WEF stelt voor het economisch herstel na de coronacrisis, en de vele miljarden die overheden daarvoor uittrekken, aan te grijpen om de wereldeconomie duurzamer en rechtvaardiger te maken. Dat idee – komend jaar ook het thema van het WEF in Davos – is onder de slogan ‘Building Back Better’ al omarmd door diverse wereldleiders, inclusief de nieuwe Amerikaanse president Joe Biden. De Europese Unie integreert de coronarespons in haar Green Deal-project.

Het moet nu écht anders, vindt de elite. Wat zijn haar overwegingen?

Zeven op de tien leden van de Nederlandse elite in de enquête zeggen zo’n fundamentele herstart noodzakelijk te vinden, niet alleen om de acute coronacrisis te boven te komen, maar ook om talloze grote, onderliggende problemen aan te pakken, vooral de klimaatcrisis (door 72 procent genoemd), maatschappelijke tegenstellingen en polarisatie (67 procent), en armoede en ongelijkheid (57 procent).

De noodzaak tot een herstart is al tot op het hoogste niveau bepleit, onder meer door de directeuren van de drie planbureaus, Pieter Hasekamp van het Centraal Planbureau, Hans Mommaas van het Planbureau voor de Leefomgeving en Kim Putters van het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP). Zoals Putters, nummer 1 in de Volkskrant Top 200, het zegt: ‘We moeten onze crisisbestrijding meteen koppelen aan langetermijndoelen, bijvoorbeeld steunmaatregelen aan duurzaamheid en inclusiviteit. Er komen zeker meer pandemieën, dus we moeten schokbestendiger worden.’

Veel respondenten benadrukken vooral sociaal-economische aspecten in hun visie op een reset. Of het nu gaat om de kwetsbaarheid van lange geglobaliseerde productieketens (Ingrid Thijssen, voorzitter van VNO-NCW, en Tuur Elzinga, vicevoorzitter van FNV) of de manco’s van het kapitalisme, de impact van de digitale revolutie, de herwaardering van de publieke sector en het belang van de lokale maakindustrie (Frank Heemskerk, secretaris-generaal van de European Round Table for Industry).

Anderen zien het existentiëler. Volgens Kirsten Schuijt (directeur Wereld Natuur Fonds) komt de coronacrisis voort uit de roofbouw op de natuur en de armoede in de wereld en is een ‘duurzame, inclusieve samenleving’ de enige oplossing. We moeten ons gedrag afstemmen op ‘hoe onze planeet werkt’ (Robert-Jan van Ogtrop, investeerder), afrekenen met onze ‘ongebreidelde consumptiedrift’ (jhr. Pieter de Savornin Lohman, voorzitter Hoge Raad van Adel), breken met onze groeiobsessie en leren ‘dat welzijn en niet welvaart centraal moet staan, dat liefde het antwoord is en niet geld’ (Annemieke Nijhof, directeur Deltares).

Het moet nu écht anders, vindt de elite. Wat zijn haar overwegingen?

Business as usual

De vraag is natuurlijk of de ‘Great Reset’ zich ook echt gaat voltrekken. Slechts een minderheid van de pleitbezorgers gelooft erin (37 procent, 27 procent van het totaal). ‘De reset zou er wel moeten komen, maar het zal niet gebeuren, althans niet in de omvang die nodig is’, zegt een Haagse insider namens velen. Politiek en bedrijfsleven kiezen toch vaak voor vertrouwde oplossingen. ‘Het beleid wordt voor 85 procent weer business as usual, en daar gaan we het niet mee redden.’

‘Er is veel meer beweging nodig dan ik nu zie’, beaamt SCP-directeur Putters. ‘We zitten in een diepe crisis en zijn daarom erg bezig in het hier en nu. Begrijpelijk, maar juist nu moet je aan de toekomst denken. Het is cruciaal dat we binnen een half jaar de ankerpunten voor hervormingen uitzetten, zoals voor verbetering van de positie van flexwerkers of de keuze voor duurzamere verdienmodellen. Anders krijgen oude patronen en belangen weer de overhand.’  

‘De kans dat de ‘wereld’ (…) anders naar de toekomst kijkt door een crisis als deze, had ik hoger ingeschat’, noteert een D66-stemmer. ‘De enorme investeringen die wereldwijd naar oude oplossingen gaan zijn beangstigend: daarmee investeren we ons terug, en maken we ons nog kwetsbaarder in het licht van de klimaatverandering en duurzaamheidsdoelen. De ambities zijn er, maar de verandering is lastiger.’

Misschien, zegt een politiek adviseur, is de coronacrisis nog niet diep genoeg ingedaald. ‘De meeste slachtoffers waren oude mensen en de financiële schade is tot nu toe vooral opgevangen door de overheid, via het laten oplopen van de staatsschuld. We vóélen nog niet dat het water ons tot de lippen staat. En geen slachtoffers, geen crisisgevoel.’

Anderen geloven er wel in, mede door de snelle crisisrespons van dit voorjaar met, in de woorden van CNV-voorzitter Piet Fortuin, zo veel gemeenschapszin. ‘Ik ben veel positiever gestemd geraakt over de mate waarin wij ons gedrag kunnen veranderen’, zegt Nijhof van Deltares. ‘En over dat we ons laten sturen als we ervan overtuigd zijn dat het moet. Dat het mogelijk is nieuwe maatschappelijke normen te ontwikkelen.’

Business as usual

Zeker is dat de gewone burger de zaken sceptischer beziet dan de elite. De doorsneekiezer, blijkt uit een vergelijking van I&O Research, is veel minder vaak aan het denken gezet door de coronacrisis. Slechts de helft voelt voor een reset, en eenderde denkt dat die er komt. De gewone kiezer is niet alleen minder veranderingsgezind dan de elite, hij legt ook andere prioriteiten en maakt zich, afgezien van klimaat, vooral druk over (nieuwe) pandemieën, woningnood en criminaliteit.

Diepe kloof

De coronacrisis demonstreert opnieuw de kloof tussen elite en volk, zegt Peter Kanne van I&O Research. Al is die kloof wel veranderd. Voorheen was de elite overwegend sociaal-economisch rechts en cultureel progressief, het volk links en behoudend. De afgelopen vijftien jaar is de elite steeds linkser geworden, linkser zelfs dan de doorsneekiezer: 49 procent van de respondenten beschouwt zichzelf als links, 21 procent als rechts (bij de doorsneekiezer is dat 44 en 30 procent). Zo vindt 83 procent de kloof tussen arm en rijk te groot (was 52 procent in 2015) en vindt 65 procent de marktwerking te ver doorgeschoten (was 49 procent).

Sociaal-economisch mag de elite het volk zijn genaderd, cultureel is de kloof groter dan ooit. Driekwart van de elite (73 procent) noemt zich progressief, 9 procent behoudend (bij de doorsneekiezer is dit 28 en 35 procent). Zo wil 84 procent een ambitieus klimaatbeleid, vindt 71 procent dat Nederland meer vluchtelingen moet opnemen, erkent 67 procent het bestaan van structureel racisme en wil 58 procent meer macht overdragen aan Europa. Bij de gemiddelde kiezer liggen die getallen veel lager.

Diepe kloof

De verlinksing van de elite blijkt ten dele ook uit de partijpolitieke voorkeuren. D66 is veruit de grootste partij (31 procent), gevolgd door VVD (19 procent), PvdA (14 procent) en op afstand het CDA met 9 procent. In 2006, toen de eerste Volkskrant Top 200 werd gepubliceerd, was de elite nog voor driekwart verbonden met VVD, CDA en PvdA. Het CDA heeft sindsdien flink aan invloed ingeboet en GroenLinks is nog niet doorgebroken. De rest (PVV, FvD, SP) komt er niet aan te pas. De leden van de elite zijn overigens veel minder dan vroeger lid van een politieke partij.

De ruk naar links is volgens Kanne onderdeel van een algehele herbezinning op neoliberalisme en marktwerking, die in alle partijen zichtbaar is (zoals ook af te lezen valt uit de conceptverkiezingsprogramma’s). Tegelijk is die ook te verklaren uit het verschuivende sociologische profiel van de elite, blijkt uit de I&O-enquête. Was het altijd een gezelschap van oudere witte mannen met een corporate achtergrond, nu is het beeld veel gemêleerder: leden van de elite zijn vaker vrouw, minder oud en vaker afkomstig uit andere sectoren, zoals overheden, maatschappelijke organisaties en universiteiten.

Een mooie illustratie van de kloof vinden we op sociale media (ook bij de elite steeds couranter). Waar de elite zich massaal achter de noodzaak tot de grote reset schaart, gaan QAnon-complotdenkers helemaal los op het thema. De Great Reset staat in hun tirades voor het paranoïde idee dat het coronavirus in de wereld is gebracht door een kliek van pedofiele marxistische globalisten, die onder leiding van Klaus Schwab en George Soros het hele kapitalisme op de schop wil nemen om een ‘nieuwe wereldorde’ te vestigen. 

Voor de elite is in elk geval duidelijk dat de politiek bij de reset het voortouw moet nemen, vooral op terreinen als klimaat. ‘Als we het overlaten aan het vrije spel der maatschappelijke krachten, gebeurt er te weinig’, zegt de Haagse insider. Dit geldt ook voor sociale partners. Veranderingen in Nederland gaan niet snel genoeg, zegt Wim Pijbes van Stichting Droom & Daad. ‘Het polderen is niet geschikt voor de grote uitdagingen van onze tijd, waar we meer duidelijke en radicale keuzes moeten maken op het gebied van milieu en openbare ruimte.’

Dat alles dan wel in het kader van een herwaardering van het publieke domein, een algehele verschuiving van marktdenken naar collectief en overheid. Volgens Brechje van der Velden, bestuursvoorzitter van Allen & Overy Nederland, is door de coronacrisis nog zichtbaarder geworden ‘dat grote maatschappelijke problemen alleen gezamenlijk – lees: door overheid en bedrijfsleven – kunnen worden aangepakt. Ieder vanuit zijn eigen rol, maar men kan dat niet zonder of los van elkaar.’

Diepe kloof

Verkiezingen

En dat moet nú gebeuren, met de verkiezingen van maart 2021 in aantocht. Een nieuw centrum-links kabinet, waarvoor vier of vijf partijen nodig zullen zijn, kan het daarover eens worden, is de hoop. Met een op hoofdlijnen verreikend regeerakkoord. Wellicht in de vorm van een links-rechtsuitruil rond klimaat en milieu (zoals de PvdA-VVD-deal die in 2012 de basis legde voor het kabinet-Rutte II), waarbij PvdA en GroenLinks akkoord zouden gaan met CO2-neutrale kernenergie en VVD en CDA met een afbouw van de vervuilende veestapel.

De kans is groot dat deze klus op het bord van Rutte komt te liggen, die zich opmaakt voor zijn vierde kabinet. De elite heeft er wel vertrouwen in, ze is tevreden met Rutte (gemiddelde cijfer: 7), zijn kabinet (78 procent) en het coronabeleid (82 procent vs. 65 procent bij de doorsneekiezer, in oktober). Hij is de beste man hiervoor, zegt een ingewijde. ‘De enige die boven de partijen kan staan en zijn politiek kapitaal kan inzetten. En hij hoeft straks, als langstzittende premier, zelf niet ver meer vooruit te kijken.’

De tijd dringt wel, zegt de Haagse insider. ‘Afgelopen jaar was een jaar van politieke stilstand. Doordat de coronacrisis alle aandacht opeiste, zijn alle andere belangrijke dossiers blijven liggen, van klimaat en stikstof tot belastingen, arbeidsmarkt en pensioenen. Stel dat we op 16 maart een foto van Nederland hadden genomen, dan is die foto nu, in december, nog precies hetzelfde. Dat valt niemand te verwijten, maar het gevolg is wel dat we nog steeds met dezelfde problemen zitten opgescheept.’

De citaten in dit verhaal zijn afkomstig van respondenten op de enquête van de Volkskrant en I&O Research en uit mondelinge interviews. Sommige bronnen wilden alleen anoniem reageren.

Ranglijst en enquête

De Volkskrant Top 200 van invloedrijkste Nederlanders brengt jaarlijks de bestuurlijke elite in kaart op basis van een netwerkanalyse van een geactualiseerd bestand van meer dan 25.000 personen en functies. De resultaten van de analyse, waarbij invloed wordt berekend op basis van de positie van mensen in de netwerken rond de regering (het centrum van de macht), worden getoetst aan de hand van vertrouwelijke gesprekken met prominenten. Het onderzoek werd gedaan door Remy Koens en Christian Gulas (FAS Research, Wenen).

De enquête waarop dit artikel is gebaseerd werd in opdracht van de Volkskrant tussen 29 september en 19 oktober 2020 uitgevoerd door onderzoeksbureau I&O Research onder een longlist van 400 leden van de bestuurlijke elite. Van deze groep namen 230 mensen deel, een respons van 58 procent. Een deel van de vragen is tussen 2 en 5 oktober ook voorgelegd aan een representatieve steekproef van de Nederlandse bevolking.  Hieraan werkten 1001 mensen van 18 jaar en ouder mee. Onderzoekers: Peter Kanne en Milan Driessen.

Meer over de Top 200

Moet het helemaal anders in Nederland? Vier van de invloedrijkste Nederlanders geven hun mening. En wat doen ze zelf om de maatschappij te veranderen?

De Volkskrant presenteert dit jaar voor de vijftiende keer de Volkskrant Top 200 van invloedrijkste NederlandersHoe wordt die ranglijst samengesteld?

Bekijk hier de gehele lijst en ontdek wie er in bestuurlijk Nederland toe doet.