De staat heeft een klimaatplicht. Bedrijven als Shell hebben een klimaatplicht. En wij dan?

Shell heeft een eigen verantwoordelijkheid om klimaatverandering tegen te gaan, oordeelde de rechter afgelopen woensdag. De rechtszaak, die Milieudefensie samen met 17.000 Nederlanders tegen Shell won, werd direct al historisch en baanbrekend genoemd. “Bedrijven kunnen dus niet volstaan met het volgen van de ontwikkelingen en de maatregelen die staten nemen”, staat in het vonnis. Oftewel: Shell mag het eigen gedrag niet goedpraten omdat de Nederlandse regels dat gedrag toestaan. Het klimaatprobleem is dusdanig groot, dat bedrijven zelf ook een voortrekkersrol moeten spelen. En daarom moet Shell zijn uitstoot drastisch naar beneden krijgen.

Eerder wees de Urgenda-rechtszaak de staat al op zijn verantwoordelijkheid in de klimaatcrisis. De Nederlandse staat is verplicht om meer te doen om de uitstoot van broeikasgassen terug te dringen, oordeelde de Hoge Raad eind 2019.

Zowel bedrijven als de staat zijn dus op hun verantwoordelijkheid in de klimaatstrijd gewezen. Maar hoe zit het met het individu? In hoeverre moet die zo’n voortrekkersrol vervullen? Is het aan de overheid en Shell om ervoor te zorgen dat wij straks geen diesel meer tanken, of is dat ook je eigen verantwoordelijkheid?

“Dat is beslist ook je eigen verantwoordelijkheid”, zegt Marc Davidson, hoogleraar filosofie van duurzaamheid en milieu aan de Radboud Universiteit. “We weten dat we de milieuproblematiek moeten aanpakken en we weten ook wat daarvoor moet gebeuren. Iedereen heeft de morele verantwoordelijkheid om daaraan bij te dragen, die kan niet worden afgeschoven op andere partijen.”

Te passief

Die morele verantwoordelijkheid hangt samen met mensenrechten. Davidson: “Mensen hebben het recht om gevrijwaard te blijven van schade. Klimaatverandering brengt schade toe aan toekomstige generaties, mensen in kwetsbare landen en de natuur. De klimaatverandering komt door de uitstoot van met name CO2. Elk mens stoot CO2 uit, dus iedereen draagt de verantwoordelijkheid om de schade die daarmee gepaard gaat, te verminderen. Bijvoorbeeld door niet te vliegen, geen vlees te eten en te letten op je gasverbruik. Consumenten zijn nog veel te passief in de klimaatstrijd.”

De individuele verantwoordelijkheid benadrukken kan ook gevaarlijk zijn, waarschuwt Ingrid Robeyns, hoogleraar ethiek aan de Universiteit Utrecht en gespecialiseerd in klimaatethiek. “Het kan de aandacht afleiden van overheden en bedrijven, die vele malen effectiever kunnen zijn bij het oplossen van het klimaatprobleem. Industrieën hebben lang op de verantwoordelijkheid van het individu gehamerd, zodat ze het niet over hun eigen verantwoordelijkheid hoefden te hebben.”

Robeyns is het er wel mee eens dat elk individu de morele plicht heeft zijn uitstoot te verminderen. “Eigenlijk is het heel simpel: mensen in rijke landen stoten meer schadelijke stoffen uit dan de atmosfeer kan opnemen. We nemen dus meer dan onze fair share, meer dan wat de aarde per bewoner kan opbrengen. En met die levensstijl brengen we anderen schade toe.”

Oppassen met beschuldigend naar de consument te wijzen

Laura Burgers, universitair docent privaatrecht aan de Universiteit van Amsterdam, vindt dat we moeten oppassen met beschuldigend naar de consument te wijzen. “Geen enkele consument vraagt om vervuiling. Wij vragen om ons voort te bewegen, om te koken, om voorzien te worden in onze levensbehoeften. Er is heus niemand die denkt: ik ga eens lekker mijn vervuiling over de wereld uitstorten.”

Door een groot bedrijf verantwoordelijk te houden, pas je bovendien ook het gedrag van de consument aan. Burgers: “Als Shell gaat vergroenen, voldoet de autogebruiker die tankt bij Shell ook eerder aan een eventuele morele plicht. Die koopt dan misschien geen fossiele brandstof meer, maar groen opgewekte elektriciteit.”

Daardoor is de scheidslijn tussen het gedrag van de consument en het gedrag van bedrijven niet altijd scherp te maken. Burgers: “Maar wat buiten kijf staat: als je via rechtszaken wil bewerkstelligen dat overheden, bedrijven en burgers zich groener gaan gedragen, is het altijd effectiever om grote partijen aan te pakken.” Burgers promoveerde eind vorig jaar op een onderzoek naar klimaatrechtszaken. “Honderd be­drijven op de wereld zijn verantwoordelijk voor meer dan 70 procent van de wereldwijde emissie, waar Shell er een van is. Eigenlijk heb je dus honderd van dit soort rechtszaken nodig om een flinke impact te hebben. Wereldwijd zijn er nu zo’n tweeduizend klimaatrechtszaken, waardoor dat opeens best haalbaar lijkt.”

Burger bepaalt de overheid

De drie denkers zijn het erover eens dat de verantwoordelijkheidsvraag niet gesteld moet worden als óf-óf, maar bekeken moet worden als én-én: overheid, bedrijven en individu hebben allemaal een rol in de klimaatstrijd.

“Als iedereen naar de ander blijft wijzen, neemt uiteindelijk niemand verantwoordelijkheid”, zegt Davidson. “Voor die patstelling hebben wij in het licht van de klimaatcrisis absoluut geen tijd.” Zelf vindt hij dat de hoofdverantwoordelijkheid bij de overheid ligt. “Die moet randvoorwaarden stellen, bijvoorbeeld door een vleesbelasting in te voeren. Maar voordat de overheid het goede doet, heb je als individu al je verantwoordelijkheid binnen het systeem. Je kunt je niet verschuilen achter het feit dat je maar een radertje in het systeem bent. Het is ondenkbaar dat de overheid ooit een vleesbelasting invoert zonder dat eerst een markt voor vleesvervangers is ontstaan vanuit een consumentenvraag. In die zin begint een beter milieu wel degelijk bij jezelf.”

Denk bij individuele verantwoordelijkheid ook niet alleen aan een hamburger of vliegvakantie minder, zegt Robeyns. “Individuen zijn niet alleen consumenten, maar ook burgers. En burgers bepalen de overheid. Je stem uitbrengen op een partij met een beter klimaatplan is een individuele actie die veel effect kan hebben; de overheid is uiteindelijk de sterkste actor.” Daarnaast heb je als burger nog tal van andere mogelijkheden. “Bij de Shell-zaak waren ook 17.000 burgers aangesloten. Of denk aan aandeelhoudersactivisme, vrijwilliger worden bij een milieuorganisatie of je kennis over dit onderwerp met anderen delen.”

 Preken helpt niet

Vaak wordt 1990 gezien als het jaar dat wetenschappers bijna unaniem tot de conclusie kwamen dat mensen te veel broeikasgassen uitstoten en dat dit schadelijke gevolgen heeft voor mens en klimaat. Robeyns: “Vanaf dat moment konden wij niet langer doen alsof we dit niet wisten, en kregen daarom de morele plicht hier iets aan te veranderen. Maar ik merk dat veel mensen dat niet zo ervaren. Zij denken eerder: het is lovenswaardig als je iets goeds voor het milieu doet, maar dat hoef je niet per se te doen. Lastig daarbij is dat preken niet helpt. Je buurman kritisch aanspreken op zijn Hummer, maakt hem waarschijnlijk juist recalcitrant.”

“Preken helpt niet, maar het goede voorbeeld geven wel”, reageert Davidson. “Als de rest van de straat de fiets pakt en de auto laat staan, neemt de behoefte aan een Hummer eerder af. En je buurman overtuigen van het belang van een groene overheid lukt moeilijk als je zelf in een Hummer rijdt.” Zo kan de bewuste burger een voorlopersrol vervullen.

Voor burgers is die rol makkelijker te vervullen dan voor bedrijven, stelt Davidson. “De morele verantwoordelijkheid van bedrijven is zowel groter als kleiner dan die van individuen. Groter omdat bedrijven simpelweg veel meer uitstoten en technologie kunnen veranderen. Maar ook kleiner, omdat hun speelruimte kleiner is dan die van de consument. Bedrijven staan altijd in concurrentie met elkaar, waarbij de afnemer lang niet altijd geïnteresseerd is in duurzaamheid. Terwijl als ik mijn consumptie vergroen, ik geen concurrentienadeel oploop ten opzichte van anderen.”

Wie draagt de verantwoordelijkheid?

Je moet zeker niet alle verantwoordelijkheid bij het individu leggen, benadrukt Davidson, maar ook niet ontkennen dat het individu die verantwoordelijkheid heeft. “Al blijven er gevallen waarin het lastig te zeggen is wie de verantwoordelijkheid precies draagt. Shell levert bijvoorbeeld benzine aan een automobilist, waardoor Shell die CO2 niet zelf uitstoot. Hoe zit dat dan? Is een wapenhandelaar verantwoordelijk voor de slachtoffers die vallen met die wapens? Gedeeltelijk wel, denk ik, net zoals degene die het wapen koopt of – in dit geval – de olie oppompt.”

De rechter oordeelde dat die verantwoordelijkheid bij Shell ligt. Burgers: “Shell is verantwoordelijk gehouden voor de eigen emissies op de boorplatformen, maar ook voor die van hun leveranciers en van consumenten die hun producten gebruiken.”

De rechter wees ook op een mondiale gedragsnorm, waarbij de verantwoordelijkheid van bedrijven niet afhankelijk is van de regels van de staat. Zou zo’n norm niet ook voor individuen moeten gelden? “Deze internationale norm geldt specifiek voor bedrijven”, zegt Burgers. “Maar het is een interessant gedachte-experiment: als je als bedrijf voor de rechter gedaagd wordt vanwege je grote uitstoot, kan dat dan ook bij individuen?”

De buurman aanklagen

Om iemand aansprakelijk te stellen moeten altijd meerdere stappen doorlopen worden. “Eerst moet je vaststellen: vind je dit gedrag onrechtmatig? Ik kan me voorstellen dat in 2045 iemand die continu doelloos in een privéjet rondvliegt, uiteindelijk als individu juridisch aansprakelijk kan worden gesteld. Hopelijk gaat dat alleen nooit gebeuren, omdat de wereld tegen die tijd zo vergroend is, dat we deze discussie niet eens meer voeren. Daarnaast moet aan nog een andere eis voldaan worden voordat een rechter zich überhaupt over een zaak buigt: je moet voldoende belang hebben bij de claim.”

Je buurman aanklagen vanwege zijn Hummer en vele vliegvakanties zal daarom waarschijnlijk niet lukken. “Op mondiale schaal is dat simpelweg niet zoveel uitstoot, en daarom niet effectief. En waarom zou je ook miljoenen rechtszaken tegen individuen gaan aanspannen, als je ook Shell kunt aanklagen?”

Lees ook:Olievelden verkopen, lekken dichten, bos aanplanten: wat Shell kan doen om snel groener te worden

Shell moet zijn uitstoot van broeikasgassen veel sneller reduceren dan het zelf van plan was. Hoe moet het concern dat doen?