Willem Engel, het gezicht van coronasceptisch Nederland

Anderhalve meter afstand houden? ‘Nergens voor nodig’. Handen wassen, winkelwagentjes reinigen? ‘Volstrekt overbodig’. Maar de wetenschap dan? ‘We hebben bewijs dat er in Nature, Science en The Lancet clusters vervalste artikelen in omloop zijn.’

Praat een poosje met Willem Engel, dansleraar en ooit afgehaakt als promovendus biomedische wetenschap, en je kon zomaar eens gaan geloven dat we voor niets in lockdown hebben gezeten. Goed ventileren, dat is in Engels ogen ruimschoots voldoende om met het coronaprobleem af te rekenen. Of nou ja, probleem: ‘Het virus is niet dodelijker dan de griep’, houdt hij vol.

Zijn boodschap, hoewel wetenschappelijk wankel, slaat aan. In iets meer dan een maand verrees er een heuse beweging rond de Rotterdamse dansschoolhouder, #Viruswaanzin geheten (tegenwoordig heet de groep Viruswaarheid, red.) De groep bestaat uit gedupeerde ondernemers zoals hijzelf, onvermoeibare statistici zoals opiniepeiler Maurice de Hond, vaccinatiesceptici zoals Frank Ruesink en dwarsdenkers uit andere wetenschapsvelden, zoals de Duitse hoogleraar financiële economie Stefan Homburg. Aangevuld door vele bezorgde en soms complotdenkende burgers.

Juni 2020 ontsteeg Viruswaanzin de internetfaam en betrad de groep met veel tumult de buitenwereld. Eerst met een afgelaste en toch uit de hand gelopen demonstratie op het Malieveld. Twee dagen daarna werd een drietal petities tegen de spoedwet en de maatregelen ingeleverd op het Binnenhof: opgeteld 488 duizend keer ondertekend, waarmee het de petitie tegen het vuurwerkverbod afgelopen januari net overtrof.

Het kernteam van de actiegroep bestaat uit broer Jan Engel, hun vriend jurist Jeroen Pols en danscollega Mordechay Krispijn, naast Engel zelf. Met zijn lange dreads, grote gespierde danslijf gehuld in loshangende T-shirts en levensmotto ‘liefde en geduld’ is Engel in alles de tegenpool van Jaap van Dissel, de grijze afstandelijke professor van het RIVM. Wie is Engel precies? En hoe heeft hij in korte tijd zo’n grote beweging uit de grond gestampt?

Zijn debuut was meteen zijn doorbraak. Engel benadert zelf Café Weltschmerz, een YouTube-kanaal waar ‘andersdenkenden’ de ruimte krijgen. Tussen alle mails van mensen die hun verhaal willen vertellen, valt Engels verzoek op, zegt interviewer Ramon Bril. Engel weet veel van aerosolen, de minidruppels die een rol zouden spelen in de verspreiding van corona.

Op dat moment is Engel zich al twee maanden in corona aan het verdiepen. Omdat zijn dansschool gesloten is, heeft hij tijd zat. Als hij Jeroen Pols spreekt, komen ze samen tot een ‘doorbraak’: ze richten Viruswaanzin op en dagvaarden de Staat. Dan beginnen ze online kanalen op te zoeken, want de traditionele media willen ‘niet de diepte in’ en zijn ‘te politiek correct’.

In het anderhalf uur durende Weltschmerz-filmpje vertelt Engel een technisch verhaal, strooiend met wetenschappelijke termen. Het komt er volgens hem op neer dat er geen enkel bewijs is voor de huidige maatregelen en we ons druk maken om een ongevaarlijk virus. ‘99,8 procent van de bevolking krijgt er niets van.’

Een maand later is het filmpje 250 duizend keer bekeken en daarmee de op een na meest bekeken video van het kanaal. Maurice de Hond noemt het ‘by far het beste interview’ dat hij over corona heeft gezien. Van veel kanten melden zich medestanders. De eerste dagen daarna slaapt hij maar twee à drie uur per nacht. ‘Ik kon mijn hoofd niet uitzetten.’

Veel mensen werden toen ‘wakker’, zoals hij het noemt. De reacties vielen uiteen in twee groepen. ‘Je had de mensen die zeiden: precies, zo zit het. En: ik snap niet wat je zegt, maar ik geloof je volledig.’

Vanaf dan is zijn hele leven gewijd aan de strijd tegen de coronamaatregelen en vergaart hij landelijke bekendheid door zijn interviews, waar hij weinig tegengas krijgt, op NPO Radio 2, in talkshow Beau en op de YouTube-kanalen van trendwatcher Vincent Everts en De Nieuwe Wereld. ‘Wat me met het dansen niet lukte, lukt nu wel’, grapt Engel.

Groot gezin

Willem Engel groeit op in een groot gezin van vier kinderen plus tien stiefkinderen, een bekende Rotterdamse vastgoedfamilie (zie kader). Het procederen tegen de Staat heeft Willem niet van een vreemde: broer Jan, die ‘in de ramen’ zit in het Duitse Bremerhaven, en vader Cees voeren vele rechtszaken tegen de autoriteiten.

‘Als burger mag je niks’, zegt Jan in het AD. ‘Nog geen scheve scheet laten. Maar de overheid komt overal mee weg.’ Willem bemoeit zich in die jaren niet zo met de procedures.

Na het Montessori Lyceum Rotterdam gaat hij in 1996 biofarmaceutische wetenschappen studeren in Leiden en wordt hij lid bij de studentenvereniging Augustinus. Chemicus en docent Bobby Florea herinnert hem nog uit de practica die Engel bezocht. ‘Hij had toen al die dreadlocks. Een charismatische knappe jongen.’

Hij viel ook op, zegt Florea, omdat hij vaak te laat kwam en luisterde terwijl hij zijn hoofd op zijn gekruiste armen legde. ‘Met zijn ogen dicht kon hij beter luisteren, zei hij.’

Engel was geen buitengewoon veelbelovende student, maar kon goed praten, zegt Florea. ‘Als je met hem over feiten begint dan wint hij. In de wetenschap weten we nu eenmaal meer niet dan wel. Als je door blijft vragen, zegt een wetenschapper: tot hier komt de kennis, vanaf daar is het geloof. Die ruimte gebruikt hij heel handig.’

Toen Florea onlangs een interview zag met Engel bij De Nieuwe Wereld schrok hij. ‘Gooi alles open, zegt Willem. Hij trekt grote conclusies en mensen gaan hem volgen, dat kan gevaarlijk zijn. Hij noemt zich wetenschapper, maar iemand die zijn promotie niet heeft afgerond en al 12 jaar iets anders doet, is geen wetenschapper.’

Wereldreis

Na zes jaar promoveren levert Engel zijn proefschrift in, maar hij moet nog een paar maanden herschrijven en onderzoek doen. Tussendoor gaat hij op wereldreis, in Brazilië vindt hij zijn roeping: de Braziliaanse dans, specifiek Zouk.

Terug in Nederland lukt het hem niet om de promotie af te ronden, het dansen slokt hem op. Volgens het Leidsch Dagblad is hij in 2011 het ‘stralend middelpunt’ van de zoukgemeenschap. ‘Achteraf had ik mijn promotie graag afgerond’, zegt Engel. ‘Zeker nu die kennis zo van pas komt.’

Is Engel nou expert op het gebied van aerosolen? ‘Hij weet vanuit zijn proefschrift veel over fijne druppels in de context van electrospray en massaspectrometrie’, zegt zijn promotor Thomas Hankemeier. ‘Dat is niet hetzelfde als aerosolen afkomstig van mensen die virussen overdragen. Daarin kan hij zich misschien goed hebben ingelezen, maar dat kan ik niet beoordelen.’

Je zou tien jaar lang je sporen moeten verdienen in dat vakgebied voor je jezelf expert kunt noemen, zegt zijn andere promotor Albert van den Berg. ‘Willem is iemand met sterke meningen. In zijn promotie-onderzoek kwam dat ook naar voren. In de wetenschap zeggen we: extraordinary claims require extraordinary evidence.’

Maar Willem Engel ziet dat helemaal anders. ‘De bewijslast ligt niet bij mij maar bij het RIVM, om aan te tonen dat de maatregelen die zij voorstellen ook echt effectief zijn.’ En dus vindt hij dat hij boude beweringen kan doen, zonder keihard gecontroleerd bewijs te leveren.

Autonome denkers

Voelt hij zich dan niet verantwoordelijk voor de mogelijke gevolgen van zijn beweringen? ‘Ik ben verantwoordelijk voor mijn eigen uitingen en acties. Die hebben effect op anderen. Daar ben ik me van bewust.’ Maar hij ziet het als zijn missie in het leven om ‘iedereen te helpen autonome denkers te worden’.

Dat betekent onder meer dat hij zich omringt met mensen van wie een klein deel er radicale ideeën op na houdt. In een Zoom-meeting, terug te kijken op de Facebook-pagina van Viruswaanzin, zegt ene Bodhi dat hij ervan overtuigd is dat de ‘New World Order’ staat gepland en dat alle politici sociopaten zijn. ‘Ik ben op het punt dat geweld wel degelijk gerechtvaardigd zou zijn.’

‘Ik zeg niet dat jouw hypothese incorrect is’, reageert Engel. ‘Maar daarmee overtuig je mensen niet.’ Geweld mag nooit de oplossing zijn, volgens Engel, die Gandhi zijn grote held noemt. Druk zetten ziet hij wel als geëigend middel.

Engel roept zijn volgers geregeld op om de media te bestoken. ‘Echt mensen aan de slag, de pers heeft volgens mij zijn verstand verloren. E-mail en bellen, maar altijd met liefde en geduld.’ In dezelfde Zoom-vergadering zegt hij: ‘De media dienen echt met geduld en liefde constant gewantrouwd te worden. Zij schrijven naar de macht. Op het moment dat wij druk zetten, gaan ze positiever over ons schrijven.’

In interviews vertelt Engel over de teams van wetenschappers die hem bijstaan, in Nederland en internationaal. Namen kan hij nauwelijks noemen omdat die mensen gevolgen zouden vrezen voor hun carrière. Hij heeft ook gesproken met hoogleraar biotechnologie Huub Schellekens. Engel: ‘Hij was overstag, maar is teruggefloten.’

‘Ik ben niet teruggefloten’, zegt Schellekens desgevraagd. ‘Ik ben immers met emeritaat en eigen baas. Ik ben alleen niet gediend van zijn manier van doen. Hij blijft je stalken als hij denkt dat je op enig punt het met hem eens bent.’

Volhardend is hij in ieder geval. ‘Het voelt als een missie die ik niet los kan laten. Mensen vragen me weleens: waar doe je het allemaal voor? Voor je ego? Maar dat is helemaal niet waar het om gaat. Het liefste zou ik dansen, in een betere wereld. We moeten nu eerst strijden om die wereld beter te maken.’

Met medewerking van Maarten Keulemans.