Het aapje trekt iemand in het belachelijke, maar wie?

Ik haat het als ik een grap niet helemaal snap. Als je woorden niet kent of niet weet waar het naar verwijst. De grap die bedoeld was om een bandje te smeden, een knipoog te geven van ‘wij weten’, heeft dan een tegenovergesteld effect. De handreiking is mislukt en ik voel me een sukkel.

Dit schilderij heeft zo’n grap en het frustreert me eindeloos. Het is een aapje in een opvallend kostuum, op de voorgrond, die met een laconieke blik in onze richting kijkt. Het schilderij is gigantisch – drie hoog, vijf breed – en hoe meer tijd je ervoor neemt, hoe meer je het gevoel krijgt daar te staan, tussen die mooie open architectuur en al die mensen. Gewone Venetianen, geperst in een oud christelijk verhaal. Een legende niet ik niet ken – de terugkeer van de ambassadeurs, uit het leven van Sint Ursula, maar dat maakt me niet uit. Er staan zo veel mooie mensen op. De mode, het uitgestrekte landschap en de fantastische gebouwen, de brug, torens, de kleuren zijn genoeg.

Nu die grap. Soms stapt de kunstenaar zelf in zijn kunstwerk en gaat hij een een-tweetje met ons aan. Rafaël maakte een stiekem zelfportret in zijn School van Athene, Botticelli in de Aanbidding van de Koningen, Clara Peeters in de spiegeling van een fles, enzovoort. Een soort gebaar: kijk mij, ik maakte dit voor jou.

Er zijn ook kunstenaars die hun eigen werk in het komische trekken door de kijker te betrekken, als een inside joke. Denk acteur Will Smith in The Fresh Prince of Bel Air, die af en toe met een blik van verstandhouding de camera in kijkt. De ‘betovering’ van de voorstelling wordt dan even verbroken.

Dat zie je weinig in schilderijen, maar kan dat hier aan de hand zijn? Eén expert, Simona Cohen, denkt van wel. Dit aapje zou een ‘komisch zelfportret’ zijn van de kunstenaar, die in de kleding van een hofnar naar ons kijkt. Twee andere bronnen schrijven dat het aapje de kleren van een hoveling en een senator draagt, suggererend dat het dier de elite in het belachelijke trekt.

Apen kunnen van alles symboliseren in de kunst; omdat ze imiteren, zijn ze ideaal om menselijk gedrag te becommentariëren. De aap is een spiegel van de mens, zoals bij de beroemde rokende en drinkende apen in de schilderijen van David Teniers II en bij Banksy’s Devolved Parliament, een beeld van het Britse parlement vol chimpansees in plaats van politici, uit 2009, dat wegens Brexit onlangs gauw weer is tentoongesteld in het Bristol Museum.

Maar dit aapje, een hofnar, hoveling, of senator? Dat leek me niet logisch en bovendien verschillen die drie nogal van elkaar. En daar begon het te irriteren. Want geen van die experts legt uit waaróm het kleding van een hofnar zou zijn, of van een hoveling  of senator. En zolang ik niet weet wat de aap precies draagt, kan ik ook niet weten waar ik om moet lachen. Het voelt of mij een clou over de hele voorstelling ontgaat. 

Eerlijk gezegd: zelf herkende ik de kleren niet als die van een nar (te weinig kleuren) of hoveling. Wel lijkt het ergens anders op en daarom gooi ik voorzichtig nog een balletje op: volgens mij is de aap gekleed als een paus. Rode fluwelen mantel met wit bont langs de zomen; google maar op ‘pausportretten in de Renaissance’. Als het klopt, dan is dit helemaal een gewaagd detail, want de paus ridiculiseren in 15de-eeuws Italië is een riskante daad, zelfs voor een kunstenaar uit een autonome, met Rome rivaliserende republiek als Venetië. In dat geval: chapeau voor deze satirische knipoog in een christelijke voorstelling.