Alles is bíjna iets, maar nog niet: impressionist Berthe Morisot is ‘de engel van het onaffe’

Een meisje en een hondje die er in een paar strepen op staan: is het een uiting van de besluiteloosheid van de vrouwelijke schilder, of juist radicaal impressionisme?

Van de strepen hiernaast spat de energie van iemand die net een duik heeft genomen en zijn haren uitschudt – je ziet meer beweging dan mens, meer kleur dan vorm. Het fijne van dit detail is vooral dat het speelt met je hersens. Dit is het punt dat je aan de slag moet, want de voorstelling blijft hangen in suggestie. Alles is bíjna iets, maar nog niet.

Impressionist Berthe Morisot is een meester van suggestie. Ze beheerst het doek en haar kwasten zo, dat je hersens in ontdekstand blijven staan. Bij elk werk – nu te zien in een tentoonstelling in Musée D’Orsay in Parijs – lijkt ze te zeggen: je mág er iets in zien hoor, maar het hoeft niet. De kleuren zelf zijn genoeg, de beweging van de streken, de sfeer.

Wat je hier kunt zien, als de kleuren en de vorm niet genoeg zijn, zijn de benen van een meisje, haar lichte jurk, een groen tuinbankje en, echt waar, een hondje. Het beestje bestaat uit twee elegante strepen wit, twee rode lijntjes en een paar toevallig lijkende stippen. Maar: een heel hondje. Je ziet ook meteen wat voor een – een hond die ligt maar die elk moment kan gaan kwispelen als zijn baas ’m doorheeft, zo’n verwachtingsvolle vrolijkerd. Twee strepen en het leeft.

Berthe Morisot kon als weinig anderen kinderen verbeelden met suggestie – dit meisje heeft bijvoorbeeld geen gezicht. De lijnen van haar jurk staan direct op het doek dat daaronder nog zichtbaar is.

Het is net of ze ermee uitbeeldt hoe vanzelfsprekend kinderen om ons heen fladderen. We zien ze en we zien ze ook niet. We houden ze in de gaten tot op de hoogte dat we losjes registreren wat ze doen en weten dat ze geen gevaar lopen, maar we letten verder niet echt op. Ze hoeven niet de aandacht van een conversatie, ze zijn gewoon in de buurt. Berthe Morisot laat de kinderen opgaan in hun bezigheden en in hun omgeving. Je kunt nauwelijks onderscheiden waar de jurk eindigt en de bank begint, of wat been is en wat stof.

Morisot was een van de radicaalste van de impressionisten op het gebied van suggestie. In 1880 noemde een journalist haar ‘de engel van het onaffe’, zegt een tekst bij de tentoonstelling. Haar collega-schilders en -dichters prezen dat. Maar in tegenstelling tot elke andere impressionist, werd deze onaffe stijl bij Morisot door kunstcritici niet gezien als een keuze maar als een typisch vrouwelijk kenmerk van bescheidenheid en besluiteloosheid, staat er. Je denkt even, wat?! Bij een impressionist twijfelen over vrijwilligheid van een losse stijl? Ze zijn gek geworden. Maar blijkbaar zit het diep – hoeveel mensen immers kennen Morisot? Behalve dan als muze op een paar beroemde werken van Edouard Manet, zoals Le Balcon.

D’Orsay draait ook hier de geschiedenis en stelt: Morisots onaffe stijl is een uiting van vastberadenheid en autoriteit. En zo is het. Ze brengt dynamiek in de schilderijen, legt haar kaarten bloot – het is verf wat je ziet jongens, maar het bruist, en ze vertaalt onze grillige, grotendeels niet helemaal bewuste manier van kijken naar onze vertrouwde omgeving grandioos in verf. ‘Ik denk niet dat enig man ooit een vrouw als gelijke zal behandelen’, schreef ze in haar aantekeningen, ‘maar dat is alles wat ik vraag, want ik weet wat mijn waarde is.’

_{Gijs Groenteman gaat in onze illustere archiefkast in gesprek met mensen die hem hebben verwonderd. Rapper Pepijn Lanen, schrijver Paulien Cornelisse en kunsthandelaar Jan Six passeerden al de revue.}